Kalibreren is "een schaalverdeling aanbrengen op meetinstrumenten" (Van Dale). Je vergelijkt dan een instrument met een standaard waarop het moet lijken en je corrigeert (justeert) het apparaat of voorwerp zodat het dat ook doet. Zo kun je dus een gewicht kalibreren aan de standaard kilogram in Parijs. Je kunt een meetlat kalibreren (sinds 1983) a.d.h.v. afstand die licht aflegt in 1/299792458 seconde - voorheen als afstand tussen 2 krassen op een platina-iridium staaf.

Kalibreren is dus een actieve bezigheid om een schaalverdeling aan te brengen.

IJken wordt gedefinieerd als 'het voldoen aan de gestelde eisen', hierop kun je alleen als uitslag 'voldoet wel' of 'voldoet niet' krijgen.

IJken is een passieve bezigheid die alleen de schaalverdeling controleert op juistheid.

Het vroegere IJkwezen (nu Nederlandse Meetinstituut) controleert of apparaten (of gewichten) aan de wettelijke eisen van nauwkeurigheid voldoen. Een weegschaal geeft wel of niet de goede waarde weer (binnen wettelijke toleranties). Bij goedkeuring krijgt het een stempel.

De beide begrippen hebben dus wel relaties met elkaar maar betekenen inderdaad iets heel anders. In de volksmond wordt het onderscheid vaak niet gemaakt (net zoals men warmte en temperatuur doorelkaar gooit). Ideaal voer voor quizvragen en eventueel instinkers op repetities en examens. 

Ah zo zit dat, het is me nu helemaal duidelijk!

Bedankt!

Theo en Jeroen,

Als voormalig afdelingshoofd van het Van Swinden Laboratorium binnen het Nederlands Meetinstituut voel ik me genoodzaakt de uitleg van Theo te corrigeren. Technisch zijn kalibreren en ijken exact hetzelfde. In beide gevallen wordt gecontroleerd of het meetinstrument voldoet aan haar, door de fabikant verstrekte, nauwkeurigheidsspecificaties. Indien dat niet het geval is, maar het instrument heeft een justeerinrichting, dan wordt deze gebruikt om weer binnen die specificaties uit te komen. In het andere geval wordt het meetinstrument afgekeurd.

Het verschil ligt uitsluitend op het juridische vlak: ijken is wettelijk verplicht kalibreren. Die wet schrijft voor dat als een meetinstrument wordt gebruikt voor handelsdoeleinden: liters benzine bij de pomp, meters planken bij de timmerman, of kilogrammen kaas bij de melkboer, dit gekalibreerd moet worden. En dan wordt het "ijken" genoemd. In alle andere gevallen is de kalibratie vrijblijvend. Maar uit oogpunt van bijvoorbeeld kwaliteitszorg is die vrijblijvendheid er niet, alleen niet op grond van de zopas genoemde wet, maar uit een geheel ander oogpunt.

Groet,

Sjaak Uitterdijk

Er is een definitie onderscheid dat in de praktijk veelal dooreen gehusseld wordt - ook door mensen die er dagelijks mee te maken hebben. Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Kalibreren voor een verdere discussie. Maar als iemand ijkt terwijl hij kalibreert dan doet ie het tenminste meteen wettelijk goed.

Theo,

De medewerkers van het NMi husselen die twee in ieder geval niet door elkaar. Maar het is toch wel goed dat ik het eens duidelijk omschrijf, niet dan !

Sjaak

Een definitie is altijd goed maar het NMi lijkt een eigen interpretatie te hebben die niet strookt met wat Van Dale, de Taalunie en een aantal Nederlanders onder ijken en kalibreren verstaan. Voor eenduidigheid lijkt me verstandig als een van de partijen de definities aanpast en conform beleving/interpretatie/uitvoering brengt.

Theo,

Als het mij wordt toegestaan door de betreffende "bewaker" zal ik fouten in jouw referentie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Kalibreren herstellen.

Sjaak

in wikipedia mag iedereen alles wijzigen. Maar liever niet van de wal in de sloot.

Vertel me dan eerst even wat de wal en wat de sloot is !

Ik wacht daarop tot ik wat in Wikipedia ga wijzigen !!!!

Ik heb ervaren dat je daar niet zomaar wat kunt veranderen.

Wat de controleur niet aanstaat komt er echt niet in, en als je dat 3 keer probeert kom je op de zwarte lijst.

Op zich een goed principe, anders wordt het daar echt een zootje.

Dus, nogmaals: wat is in deze situatie volgens jou de sloot en wat de wal?

Dag Sjaak,

Misschien is recentelijk de werkwijze veranderd, maar volgens mij kan iedereen alles direct wijzigen - zelfs mevrouw Van Oranje als haar iets niet aanstaat. Maar anderen kunnen dan dat weer corrigeren of terugzetten. Een soort moderator is er wel, maar meer om vernielingen en spam te verwijderen.

Met van "wal in sloot" bedoel ik vooral geen correcte door incorrecte gegevens te wijzigen. Want ook op veel andere sites en referentieboeken wordt een onderscheid gemaakt tussen ijken en kalibreren, dus de zienswijze van jou of NMi hoeft niet de correcte te zijn. Dus enig nader onderzoek is misschien handig alvorens gegevens aan te passen. Maar ook een stel schoolboeken schrijven schaamteloos over het maken van een ijkgrafiek (ipv kalibratie) voor een thermometer of weerstand of... dus in praktijk voelen velen geen verschil. En misschien verdwijnt daardoor ooit het verschil in betekenis in een levende taal, maar momenteel is dat onderscheid er nog.

De Angelsaksen lijken in ieder geval eenzelfde spraakverwarring te kennen. Googlend met calibration, verification, proving and stamping lijkt het erop alsof daar een meetinstrument geverifieerd wordt, en, indien het niet aan de standaard voldoet gekalibreerd, waarna het opnieuw wordt geverifieerd.

Mijn Van Dale (1976) is onduidelijk. Het lemma ijken geeft niets dan betekenissen met een officieel tintje:

"meet- en weegwerktuigen toetsen aan de gestelde eisen, ze indien nodig en mogelijk daaraan doen beantwoorden, en ten bewijze daarvan er een merkteken (ijk) op zetten."

Het lemma kalibreren heeft het over niets anders dan wat met buizen (oorspronkelijk geschutslopen) te maken heeft.

Uit de chemie ken ik de "ijklijn" vooral uit de colorimetrie, waarbij een nauwkeurige verdunningsreeks met bekende concentraties wordt gemaakt waarmee vervolgens monsters worden vergeleken.

De etymologie te slotte helpt ons ook al weinig verder:

http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/ijken

Persoonlijk zou ik het fijn vinden als er een duidelijker onderscheid was. Maar ja, zolang we in het dagelijks spraakgebruik gewichten nog in kilogrammen uitdrukken is er nog wel erger in de wereld.

Groet, Jan

Laat ik dan nog eens de laatste Winkler Prins Technische Encyclopedie (1976) erop naslaan en dan een tekst vinden waar Sjaak's bewering weer meer wordt ondersteund.  Altijd leuk zo'n taal waar niks "vast en zeker" en helemaal niet "zeker en vast" is.

Dus Sjaak... als onderstaand Wikipedia ook niet overtuigt, dan weet ik het niet ;-)

Theo de Klerk

Bijgaand de citaten (via ocr verkregen - niet overgetypt):

KALIBREREN (Fr.: calibrer; Du.: kalibrieren; Eng.: to calibrate, to gauge),
in het algemeen: op de juistheid van de maat controleren of zonodig op de juiste maat brengen; het vergelijken van meetgegevens met referentiestandaarden onder constante condities (bijv. in een klimaatkamer)
in engere zin: het ijken van een schaalverdeling (bijv. van een aanwijzend meetinstrument); het op de juiste maat brengen; het aanbrengen van een fijne maatverdeling; het justeren van systematische fouten; het bepalen van de afwijkingen van geschut, van een radiorichtingzoeker enz.

De vergelijking met een nauwkeuriger standaard op een nauwkeuriger manier maakt het mogelijk te bepalen wat een meetinstrument, een standaard of een combinatie daarvan op zich waard zijn; dit
heet eveneens kalibreren. Indien het kalibreren op wettelijke basis plaatsvindt, spreekt men van *ijken.

IJKEN - (tussen X en Z gedefinieerd alsof IJ een letter is ipv ligatuur):
IJKEN (Fr.: vérifier; Du.: eichen; Eng.: to verify), het van overheidswege uitvoeren van een onderzoek naar de metrologische (meet- en weeg)eigenschappen van krachtens de IJkwet aan ijking onderworpen meetmiddelen (maten, gewichten, meet- en weegwerktuigen en meetinstrumenten).

De eigenschappen van het meetmiddel worden daarbij getoetst aan de in de IJkwet en de daaruit voortvloeiende Koninklijke Besluiten ter zake gestelde eisen. Het onderzoek wordt onderscheiden in individuele keuring en keuring naar model. Individuele keuring geschiedt in principe ten aanzien
van alle aan keuring onderworpen meetmiddelen.

De keuring (eerste ijk) vindt slechts plaats nadat een prototype van het betrokken voorwerp uitvoerig is onderzocht en toegelaten. Voor bepaalde groepen meetmiddelen (met name de maten en gewichten) vindt een tweejaarlijkse herijk plaats. Keuring naar model kan plaatsvinden ten aanzien van bepaalde zich daartoe lenende soorten meet- of weegwerktuigen of meetinstrumenten (bijv. benzinepompen, en kilowattuurmeters). De keuring wordt dan geacht eveneens te hebben plaatsgevonden ten aanzien van alle voorwerpen die overeenkomstig het gekeurde model zijn of worden vervaardigd.

[...beschrijving ijk-stempels en graferingen...]

Ter onderscheiding van de wettelijk verplichte ijking wordt het onderzoek naar de eigenschappen van niet wettelijk aan ijking onderworpen meetinstrumenten kalibreren genoemd.

Tevens verstaat men onder ijken wel het nauwkeurig vaststellen van de werkzaamheid (werkingssterkte) van een geneesmiddel.

i j k w e t , Nederlandse wet van 22 april 1937, Stbl. 627, die regels bevat ten aanzien van de meeteenheden, de standaarden en van het gebruik en dê keuring van maten, gewichten, meet- en weegwerktuigen en meetinstrumenten. De wet, die in de loop der jaren herhaaldelijk is gemoderniseerd
en aangepast, is vooral bedoeld om eerlijkheid in de handel, zowel ten behoeve van consumenten als van producenten en leveranciers, te bevorderen door het scheppen van zekere waarborgen dat in het
maatschappelijk en handelsverkeer juist wordt gemeten en gewogen.

In de IJkwet zijn de grond- en aanvullende eenheden van het Internationale Stelsel van Eenheden (sí) gedefinieerd. In verschillende Koninklijke Besluiten is een groot aantal regels omtrent de uitvoering van de wet gegeven (o.a. Eenhedenbesluit, Standaardenbesluit).

In Nederland bestaat het Ijkwezen in zijn huidige organisatievorm sedert 1873. Het omvat thans een hoofddirectie met annex een laboratorium: het Van Swinden Laboratorium (vsl) , vijf ijkkringen en het secretariaat van de Nederlandse Kalibratie- Organisatie ( nko ). Het vsl is belast met het realiseren, handhaven en verbeteren van de nationale, primaire standaarden, alsmede met het verrichten van kalibraties op basis van deze en daarvan afgeleide standaarden. Voorts worden door het v s l de prototypekeuringen van onder de IJk wet vallende meetmiddelen verricht.
[...]

Een recente Van Dale (epub editie) beweert, meer in mijn opvatting:

ij·ken (overgankelijk werkwoord; ijkte; heeft geijkt; afleiding:ijker; ijking)
1. (meet- en weegwerktuigen) toetsen aan de gestelde eisen en van een ijk voorzien

ka·li·bre·ren (overgankelijk werkwoord; kalibreerde; heeft gekalibreerd) (techniek)
1. een schaalverdeling aanbrengen op meetinstrumenten
2. (de doorsnee van buizen) controleren
3. (ijzeren draden en staven) in een bepaalde vorm walsen of trekken
4. sorteren naar grootte
5.(m.b.t. een beeldscherm)ijken enbijstellen, de gewenste weergave instellen

waarbij kalibreren = schaalverdeling aanbrengen  en ijken = bevestigen dat die verdeling correct is naar wettelijke maatstaven en normen.

(dus afhankelijk van wie je "gelooft" is Sjaak's opvatting correct (WP) maar ook de mijne (Van Dale). Of iets ertussenin... Het is in elk geval minder eenduidig dan de allereerste posts bij de oorspronkelijke vraag. Dank daarvoor Sjaak!

Met de kennelijke aanpassing van het lemma "kalibreren" in de Van Dale sinds 1976 lijkt het er dus ook een beetje op of kalibreren in de betekenis zoals ik die bij het afstellen van meetapparatuur heb leren kennen een vrij recente (na-oorlogse?) definitie-aanpassing heeft ondergaan  in het dagelijks spraakgebruik. 

Zou leuk zijn vooroorlogse natuurkundige en metrologische teksten met ijken of kalibreren te vinden.

groet, Jan

Beste lezers,

Ter ondersteuning heeft Sjaak Uitterdijk helemaal gelijk, zelf ben ik nog een jonkie van 24 jaar maar ook werkzaam geweest en nog steeds op diverse laboratoria.

Ijken en kalibreren komen idd met elkaar overheen, zo wordt bij het ijken van glaswerk bijv. maximale afwijkingen weergeven in laboratoriumglaswerk vb. +/- 0.05 ml in een pipet (glazen pipet wordt gebruikt om nauwkeurig een vloeistof over te brengen in oplossingen, vaste stoffen of wat dan ook).

Dus kan ook ijken een waarde geven en niet alleen 'voldoen' of 'afgekeurd' label krijgen.

Roy Hacken.

Semantisch zijn beide betekenissen verschillend. In dagelijks taalgebruik worden ze dooreengehaald en wie weet op termijn ook officieel gelijk gesteld.  IJken is niet kalibreren - wat men in een laboratorium ook mag denken.

(en digibeet heeft inmiddels ook een verkeerde lading officieel goedgekeurd gekregen. Blijft gek naast an-alfabeet )

Ik herhaal:

Technisch gezien is ijken hetzelfde als kalibreren: verifiëren of een meetinstrument voldoet aan zijn nauwkeurigheidsspecificaties. Zo niet, dan corrigeren, indien mogelijk. Anders weggooien.

Ijken is wettelijk verplicht. Dit in het kader van handelsdoeleinden

Kalibreren is alleen "verplicht" uit oogpunt van kwaliteitszorg.

Sjaak Uitterdijk

En ik blijf stellen dat het niet hetzelfde is, al zijn de technische handelingen hetzelfde.

Je kunt met calibreren een schaalverdeling aanbrengen (meestal zo goed mogelijk). Die schaal kan er om welke reden ook naast zitten, bijv. systematische fout.

Het ijken moet officieel en wettig geldig bevestigen dat de schaalverdeling ook correct is. 

Beste Theo,

Je hebt het kennelijk over een ander soort kalibreren.

Welke weet ik ook niet.

Schrijf je het daarom met een c?

Sjaak

Calibreren of kalibreren is slechts een versieverschil in wat nu weer correct (korrekt) Nederlands heet te zijn.

Verder houdt ik me aan wat Van Dale ook daarover zegt: een schaalverdeling aanbrengen. 

Als ik vals wil spelen zorg ik dat de schaalverdeling van een weegschaal tussen 0 en 900 gram (eigenlijk: x9,81 in newton) in 1000 stukjes verdeel van 0-1 kg. Bij elke verkochte kilo heb ik 100 g niet geleverd maar wel berekend aan de klant. Om dit te voorkomen worden weegschalen geijkt. Dan weet ik dat 1 kg ook 1 kg is en niet wat anders.

Theo,

Je haalt, denk ik, 2 dingen door elkaar. Wat je beschrijft is het ontwerpen en realiseren van een weegschaal. Voordat die op de markt kan worden gebracht moet die ook geijkt, danwel gekalibreerd worden, natuurlijk. Vervolgens kan hij door gebruik fouten gaan vertonen, met als gevolg dat hij niet meer weegt met de nauwkeurigheid waarvoor hij is bedoeld. Om dat zoveel mogelijk te voorkomen wordt hij om de zoveel jaar geijkt / gekalibreerd. Gecontroleerd dus. De ervaring leert dan om de hoeveel jaar dat voor die weegschaal moet zijn.

Sjaak

Ik ontwerp helemaal geen weegschaal. Het aanbrengen van een schaalverdeling is kalibreren, het bevestigen dat de indeling correct is, is ijken. Verder draaien we in cirkels dus laat ik het hierbij. Men moet maar geloven wat men wil geloven. Het zal geen oorlog uitlokken gelukkig.

Omdat dit toch een kwestie van semantiek is gaan we het hier beter maar bij laten. 

groet, moderator.