Af en toe schuift de maan voor de zon langs en wordt de heldere zonneschijf gedeeltelijk of totaal afgedekt. Dit noemen we een zonsverduistering. Het lijkt simpel. Maar waarom zijn zonsverduisteringen zo zeldzaam? Draait de maan immers niet iedere 'maand' voor de zon langs? En waarom gebeurt er dan niets bijzonders? Wanneer was de laatste totale zonsverduistering in Nederland? En wanneer is de volgende? Lees verder als je het antwoord wilt weten op deze en andere vragen.
De aarde is een planeet. Net als de andere planeten, zoals Mars en Jupiter, draait deze planeet in een bijna cirkelvormige baan om de zon. Om veel planeten draaien kleinere hemellichamen. Die noemen we manen, naar onze eigen maan die om de aarde draait.
De maanfasen
Onze aarde draait in één jaar om de zon, en de maan draait op haar beurt in iets minder dan een maand om de aarde. Terwijl de maan om de aarde draait, wordt steeds een andere zijde belicht. Daardoor zien we de maan van gestalte veranderen. Staan zon en maan aan verschillende kanten van de aarde, dan zien we de maan volledig verlicht. Dit noemen we: Volle Maan. Staan zon en maan aan dezelfde kant van de aarde, dan wordt voor ons de 'achterkant' van de maan verlicht: het is als het ware nacht op de zijde van de maan die naar ons is gekeerd. We zien dan dus geen maan, ook al staat hij overdag hoog aan de hemel. Dit noemen we: nieuwe maan. Kort na nieuwe maan, als de maan een klein stukje is opgeschoven, zien we nabij de ondergaande zon een klein maansikkeltje aan de avondhemel verschijnen. Ongeveer zeven dagen na nieuwe maan wordt precies de rechterhelft van de maan verlicht: dit heet "eerste kwartier". Nog eens ruim zeven dagen later is het volle maan. Deze staat precies tegenover de zon en schijnt de hele nacht. Na nog eens ruim zeven dagen wordt de linkerhelft van de maan verlicht. Dan zien we in de tweede helft van de nacht de "laatste kwartier-maan" aan de hemel staan. Daarna verdwijnt de maan weer als een smalle sikkel in de ochtendschemering, nabij de opkomende zon. De cyclus begint weer opnieuw. Deze wisselende gedaanten van de maan noemen we wel de schijngestalten.
Deze illustratie verduidelijkt het verhaal. We zien de maan om de aarde draaien, terwijl het zonlicht van links komt. De vierkante plaatjes tonen steeds de maan zoals wij die vanaf aarde aan de hemel zien staan. Bijzonder is dat de maan in precies dezelfde tijd die zij nodig heeft om rond de aarde te draaien, ook één keer rond de eigen as draait. Het resultaat van deze twee bewegingen is dat de maan steeds dezelfde zijde naar de aarde gekeerd houdt. We zien dezelfde kraters en bergen op de maan, maar die worden tijdens een omloop wel steeds anders verlicht door de zon.
In de schaduw van de maan
Deze tekening suggereert dat de maan bij elke omloop precies tussen zon en aarde doorgaat. Dat zou een zonsverduistering geven. Bij elke volle maan staat de maan precies achter de aarde, in de schaduw van de aarde. Daarbij zou dus een maansverduistering te zien zijn. Toch gebeurt dit niet, omdat het baanvlak van de maan een kleine hoek maakt met het baanvlak van de aarde. Daardoor beweegt de maan bij nieuwe maan onder of boven de zon langs en wordt de zon dus niet verduisterd. Bij volle maan beweegt de maan meestal boven of onder langs de aardschaduw en zien we ook niets bijzonders gebeuren. Maar af en toe staan de objecten wel precies op één lijn en zien we een zons- of een maansverduistering.
Een maansverduistering gebeurt op de maan. Het is de maan die wordt verduisterd. Iedereen op aarde voor wie het op dat moment nacht is, kan dit fenomeen zien. Gemiddeld om de paar jaar kunnen we zo'n maansverduistering zien. Feitelijk staat de maan net zo vaak vrijwel precies voor de zon. Toch zien we dat veel minder, omdat een zonsverduistering op aarde gebeurt. De schaduw van de maan scheert op dat moment over de aarde. Je moet dus precies op de juiste plek op aarde staan om de schaduw volledig over je heen te krijgen. Is dat niet het geval, dan zie je de zon slechts gedeeltelijk verduisterd of je ziet helemaal niets. Daarom gaan veel mensen voor een zonsverduistering op reis, naar een gebied waar de schaduw voorbij komt. Op die manier kun je wel om de paar jaar (of vaker) een verduistering zien.
Is de maan even groot als de zon?
Eigenlijk is het puur toeval dat de zon en de maan vanaf de aarde gezien even groot lijken. De zon staat veel verder weg en is ongelooflijk veel groter dan de maan. Toch kan die kleine maan de veel grotere zon afdekken. Zo gek is dat niet: ook met je eigen vinger op de juiste afstand kun je de zon precies bedekken. Dankzij het feit dat de heldere zonneschijf precies door de maan bedekt kan worden, kunnen we zien dat de zon eigenlijk veel groter is dan hij lijkt. Vanaf het oppervlak van de zon strekt zich een zeer ijle atmosfeer ver de ruimte in: de corona van de zon. Deze corona straalt veel minder licht uit dan de zon en wordt normaal door de zon en door de lichte daghemel volledig overstraald. Dat een totale zonsverduistering zo'n dramatisch effect geeft, komt waarschijnlijk door die wonderschone corona die maar heel even is te zien.
Ringvormige zonsverduistering
Omdat de maanbaan niet mooi rond is, varieert de afstand van de maan tot de aarde. Bij een ringvormige verduistering staat de maan te ver van de aarde en is de maanschijf domweg te klein om de zonneschijf volledig af te dekken. Tijdens de totaliteit blijft er dan een ring zonlicht zichtbaar rond de maanschijf. Op 31 mei 2003 bij zonsopgang was in Nederland een ringvormige zonsverduistering zichtbaar.
Wanneer is de volgende zonsverduistering?
De laatste totale zonsverduistering die onze voorouders klonden bewonderen was op 3 mei 1715! De eerstvolgende is pas weer op 7 oktober 2135. Maar zolang hoef je niet te wachten op een bijzondere verduistering. Al op 23 juli 2093 vindt er een ringvormige zonsverduistering plaats die vanuit Nederland zichtbaar is.
