In 1911 deed de Nederlander Heike Kamerlingh Onnes een zeer merkwaardige ontdekking. Hij merkte dat de elektrische weerstand van een beetje kwik daalde als het werd afgekoeld. Tot zover geen verrassingen. Echter toen hij dit kwik afkoelde tot minder dan 4.2 Kelvin, merkte hij dat de weerstand plotseling totaal verdween. Met andere woorden, wekte men een stroom op in een elektrische stroomkring bestaande uit kwik dat kouder is dan 4.2 K dan zou deze stroom voor eeuwig blijven bestaan.
Wil je de zoektocht naar supergeleiding eens nader bekijken, dan kan dat in deze aflevering van Jekels Jacht over Kamerlingh Onnes.
Supergeleiding
Het fenomeen van het verdwijnen van de elektrische weerstand van een materiaal word aangeduid met de term supergeleiding. Na de ontdekking van Onnes (zie figuur 1) is er veel onderzoek gedaan naar supergeleiding. Al snel werd duidelijk dat dit fenomeen zich ook bij andere materialen voordoet. De temperatuur waarbij een bepaalde stof supergeleidend wordt, noemt men ook wel de kritische temperatuur TC. Pas in 1956 is er een sluitende theorie gevonden dat de supergeleiding verklaarde, dat is de zogenaamde BCS-theorie, genoemd naar de ontdekkers: de Amerikanen Bardeen, Cooper en Schrieffer.
Het bleek ook dat supergeleiding optreedt bij minder lage temperaturen dan de 4,2 K van Onnes. Er zijn koperverbindingen ontdekt die al bij hogere temperatuur supergeleidende eigenschappen vertonen. Daarover zijn nog veel vragen. De zoektocht gaat door.
Energiehuishouding door elektronen
Hoe ontstaat supergeleiding nou? Daarvoor moeten we eerst wat vertellen over de energiehuishouding van elektronen in metalen. Elektronen rond een atoom kunnen niet iedere willekeurige hoeveelheid energie hebben. Ze hebben bepaalde discrete energiewaardes, de zogenaamde energietoestanden.
Naast een bepaalde energie hebben de elektronen ook spin. Het woord spin komt van het engelse to spin, dat draaien betekent. Spin van elektronen wordt daarom wel eens vergeleken met een tol. Een beter beeld is echter een kompasnaald. Spin betekent dat het elektron een klein magneetveld heeft net als een kompasnaald. Maar ook hier geldt dat niet iedere spinwaarde mogelijk is. Een spin omhoog en een spin omlaag zijn de enige mogelijkheden, zie ook figuur 2.
Het Pauli-verbod
Niet ieder willekeurig elektron kan zich in iedere energietoestand begeven. In één energietoestand mogen zich geen elektronen met een gelijke spin bevinden (het zogenaamde Pauli-verbod). Indien een metaal wordt afgekoeld, zullen de elektronen terugzakken naar steeds lagere energietoestanden. Hierbij volgen ze dus de regels van het Pauli-verbod. Dat betekent dat alleen een elektron met een spin omhoog en een elektron met een spin omlaag zich in dezelfde energietoestand kunnen bevinden. Wat is dus de laagste energetische toestand van de elektronen? Dat is een toestand waarbij laag voor laag de laagste energetische toestanden zijn volgestapeld met paren van elektronen met ongelijke spin. Lees ook dit artikel over het Pauli-verbod.
De hypothese van De Broglie
De Broglie beschouwde het elektron als staande golf. Dit wordt ook wel het 'golf-deeltje dualisme' genoemd. De gehele quantummechanica is gebaseerd op dit principe. Er kunnen geen twee elektronen met gelijke spin in een gelijke energietoestand zijn. De elektronen worden als het ware gestapeld. Te beginnen bij de plaatsen met het laagste energieniveau. Wil je meer weten over de elektronconfiguratie van een atoom of molecuul? Kijk dan eens op deze pagina van wikipedia.org.
In metalen zijn de atomen gerangschikt in een rooster. Daarbij zijn de elektronen, die zich vrij kunnen bewegen, de ladingsdragers. Gaat er een stroom lopen door een metaal, dan wil dat zeggen dat de elektronen zich verplaatsen door het rooster. Hierbij worden ze gehinderd door de metaalatomen. Door botsingen met deze atomen verliezen de elektronen energie en zo ontstaat er elektrische weerstand.
Dit wordt mooi weergeven in het onderstaande filmpje. Tegelijkertijd legt het filmpje uit waarom dit niet een volledig juist beeld is van weerstand en waarom het niet helemaal overeenkomt met wat we van de struktuur van roosters weten.
De botsingen van de elektronen zijn niet elastisch en dus komt er warmte vrij. Aan dit verschijnsel kun je veel plezier beleven. Denk maar aan de de warmteontwikkeling in een elektrisch kacheltje. In sommige toepassingen is deze warmteontwikkeling echter zeer ongewenst.
Cooperparen
Als je een stof afkoelt tot onder de kritische temperatuur TC gaan de twee elektronen in dezelfde energetische toestand paren vormen. Daardoor wordt de energie per elektron nog verder verlaagd. Deze paren die zo gevormd zijn heten Cooperparen.
Bij een stof onder de kritische temperatuur zijn de ladingsdragers dus niet de afzonderlijke elektronen, maar de Cooperparen (met een lading van 2e). De afstand tussen de twee elektronen van een Cooperpaar is echter relatief groot. Hierdoor is het voor een Cooperpaar als geheel erg moeilijk om te botsen met een enkel atoom. Dit gebeurt dus ook zeer weinig. De paren kunnen ongehinderd voortbewegen door de stof. Daardoor is ook de elektrische weerstand verdwenen. Als je geïnteresseerd bent in de exacte manier waarop Cooperparen ontstaan, kun je dit boek lezen: M. Cyrot en D. Pavuna, Introduction to superconductivity and high-Tc materials, World Scientific, 1991. M. Tinkham, Introduction to superconductivity, McGraw-Hill, 1996.
Meissnereffect
Een zeer belangrijk gevolg van supergeleiding is het Meissnereffect. Stel je brengt een geleider (zoals een metaal) in een magneetveld. Dan zal in deze geleider een stroom geïnduceerd worden, die op zijn beurt weer een magneetveld oproept. Het blijkt dat dit geïnduceerde magneetveld tegengesteld van richting is aan het externe magneetveld (wet van Lenz).
ls deze geleider nu echter geen gewone geleider maar een supergeleider is, zal de geïnduceerde stroom geen elektrische weerstand ondervinden. Het is dus mogelijk voor deze supergeleider om een intern magneetveld te creëeren dat even groot is als het externe magneetveld. Het gevolg is dat magnetische veldlijnen van een extern magneetveld een supergeleidende stof nooit kunnen penetreren. Dit effect is vernoemd naar zijn ontdekker Walther Meissner (1882-1974).
Een vaak gebruikte demonstratie van het Meisnereffect - in combinatie met een hoge-TC supergeleider - is de proef waarin men een klein magneetje laat zweven. De proef gaat als volgt. Neem een stukje hoge-TC supergeleidend materiaal, met een kritische temperatuur boven het kookpunt van stikstof. Leg dit materiaal in een open bakje. Vervolgens giet je er vloeibaar stikstof over. Dan is dit materiaal supergeleidend gemaakt. Als je nu een klein stukje magnetisch materiaal boven de supergeleider brengt, induceert dit magneetje een magneetveld in de supergeleider. Dat magneetveld stoot het magneetje zelf af. Als het magneetje niet te groot is, kan deze afstotende kracht de zwaartekracht overwinnen. Zo kun je het magneetje laten zweven! Kijk maar naar het volgende filmpje.
Het blijkt wel dat dit effect niet onbegrensd is. Als het externe magneetveld namelijk groot genoeg is, kan het de Cooperparen verbreken. Daarmee is het ook gedaan met de supergeleiding en het Meissnereffect. Deze grenssterkte van het magnetische veld wordt het kritische veld (Bc) genoemd. Deze waarde ligt hoger, wanneer de supergeleider verder onder de kritische temperatuur ligt. Bc is dus temperatuursafhankelijk.
Hoge-Tc supergeleiders
Sinds de ontdekking van de supergeleiding heeft men grote mogelijkheden gezien voor de toepassing ervan. Denk aan stroomkabels waarbij geen verliezen meer optreden, enorm sterke elektromagneten voor bijvoorbeeld zweeftreinen etc. Het grote probleem is echter dat de kritische temperatuur zeer laag ligt. Voor kwik heeft men bijvoorbeeld vloeibaar helium nodig om het te koelen. Dit is extreem duur en kost meer dan het op zal leveren. Men is dus op zoek naar stoffen die supergeleidend worden bij veel minder lage temperaturen.
In 1986 ontdekten Bednorz en Müller, onderzoekers van IBM, dat verschillende koper oxiden ook supergeleidende eigenschappen hebben. Het grote verschil is echter dat de kritische temperatuur van deze stoffen veel hoger liggen dan die van andere supergeleiders. De stof Tl2Ca2Ba2Cu3O10 heeft bijvoorbeeld een kritische temperatuur van 125 K. Een ander voorbeeld zie je in figuur 3.
Opeens kwamen de dagelijkse toepassingen een stuk dichterbij. Ook momenteel wordt er nog zeer veel onderzoek verricht, met name op het gebied van de hoge-Tc supergeleiders. Er is echter nog geen sluitende verklaring gevonden voor het supergeleidende gedrag van deze stoffen.
Benno Aalderink, 2003
Bijgewerkt in 2023 door
