Ooit was de algemene gedachte dat de aarde plat is. Wanneer je maar lang genoeg rechtuit zou varen dan zou je vanzelf van de aarde af vallen - hoe lang je zou vallen is de vraag, maar vermoedelijk dacht men dat je uiteindelijk neer zou komen in de hel of iets dergelijks. Later veranderde die gedachte natuurlijk toen bleek dat je een rondje om de wereld kan varen zonder ervan af te vallen: de aarde is een bol.
Het is best te begrijpen dat men dacht dat de aarde plat was: je ziet er immers maar weinig van; van die bolheid van de aarde. Toch zijn er voldoende hints voor de bolvorm. Wanneer je bijvoorbeeld op het strand staat en een zeilbootje uit ziet varen, dan zie je op een gegeven moment de romp van het bootje langzaamaan verdwijnen - als je lang genoeg blijft kijken en als het weer tenminste helder genoeg is. Alsof het bootje de zee inzinkt. De mast blijf je zien, alleen wordt 'ie wel steeds een stukje korter. Zinken doet het bootje blijkbaar niet. En bovendien komt de romp vanzelf weer tevoorschijn als het bootje omkeert.
Als de aarde plat zou zijn, zou je altijd de romp van het bootje kunnen zien. Het lijkt er op alsof de zee als een soort van heuvel tussen het strand ligt en het bootje aan de horizon. En dat is ook zo. De zee is overal een heuvel, een zeer licht glooiende heuvel weliswaar. En de aarde is dus rond.
Een andere hint dat de aarde wel 'ns rond zou kunnen zijn komt van de maan. Als je de maan bekijkt dan zie je een cirkel (met volle maan tenminste). En alle andere grotere hemellichamen als Venus en Mars zien er ook cirkelvormig uit. Nou wil dat niet zeggen dat de maan - en Venus en Mars - perse bolvormig zijn. Het kunnen ook platte cirkelvormige schijven zijn. Precies zo gericht dat we ze op aarde zien als cirkels. Maar dat is toch wel een beetje onwaarschijnlijk. Het is een stuk simpeler om te veronderstellen dat de maan een bol is, en dat 'ie er daarom cirkelvormig uitziet. 't Is net als met de oren van Mickey Mouse; dat zijn ook bollen. Want van welke kant je ze ook bekijkt; ze zijn altijd cirkelvormig. Maar als de maan, en Venus en Mars bollen zijn; waarom zou de aarde dan plat zijn?
De oude Grieken wisten al dat de aarde een bol is. En ze wisten zelfs de straal. Eratosthenes voerde een beroemd geworden experiment uit om de straal van de aarde te bepalen. Hij bepaalde op 21 juni om twaalf uur 's middags de hoek die het zonlicht maakt met aarde in Alexandrië. Het jaar daarop deed 'ie hetzelfde op een andere plaats 500 km. naar het noorden. Met wat eenvoudige rekensommen kwam hij op een redelijke schatting van de omtrek van de aarde. Als je op internet met de trefwoorden "Eratosthenes" en "omtrek", "aarde" zoekt, vind je waarschijnlijk wel een uitgebreide uitleg van het experiment.
Tegenwoordig kun je bijvoorbeeld met behulp van mobiele telefoons of chatten veel eenvoudiger bepalen wat de omtrek van de aarde is. Je zoekt iemand die in een andere plaats woont. Het liefst een plaats die een beetje ver weg ligt, maar die wel op dezelfde breedtegraad ligt (op dezelfde afstand tot de evenaar, bijvoorbeeld Deventer en Spakenburg liggen op dezelfde breedtegraad). (Nu denk je misschien "Dat is flauw, als ik de atlas mag gebruiken kan ik ook gewoon opzoeken wat de omtrek van de aarde is." Maar dat is niet helemaal waar. Je mag ook met een kompas in je hand naar het oosten lopen tot je een bekende tegenkomt, maar dat duurt wat langer.) Bepaal de afstand tot de woonplaats van die ander (je mag een atlas gebruiken, maar als je dat flauw vindt, mag je natuurlijk ook fietsen).
Samen ga je 's ochtends vroeg in het donker uit het raam zitten staren. Degene die als eerste de zon op ziet komen, belt de ander direct op. De ander bepaalt hoeveel later bij hem of haar de zon opkomt en na wat rekenwerk weet je de omtrek van de aarde!
Maar... je berekent op die manier alleen de omtrek van de aarde op de hoogte van jouw woonplaats, oftewel de omtrek van de breedtecirkel (de cirkel die alle punten met dezelfde breedtegraad met elkaar verbindt) waar jouw woonplaats op ligt. Deze omtrek ligt ergens tussen de grootste omtrek van de aarde bij de evenaar en de kleinste omtrek bij de polen - nul namelijk. Om de "echte" omtrek van de aarde te kunnen bepalen, moet je het experiment nog een keer herhalen met twee andere plaatsen op een andere breedtecirkel. Maar misschien kun je wel een manier bedenken waarbij je maar drie mensen nodig hebt om de omtrek van de aarde te bepalen - en een mobiele telefoon en kompas of atlas.
Suggesties voor onderzoek:
- Bepaal de omtrek van de aarde met behulp van vier of meer mensen.
- Bedenk een manier om de omtrek van de aarde te bepalen waarbij je maar drie mensen nodig hebt.