Op 22 juli 2005 heeft student natuurkunde Rowdy Boeyink in een stapel boeken een origineel manuscript van Albert Einstein ontdekt. Het gaat om het manuscript voor een artikel dat in februari 1925 verschenen is. Hierin voorspelt Einstein het optreden van het zogenaamde Bose-Einstein condensaat. De ontdekking heeft veel stof doen opwaaien en veroorzaakte een lawine aan artikelen in de krant, op de radio en TV. Op 21 augustus 2005 spraken we met de ontdekker van het manuscript, Rowdy Boeyink.
Vertel iets over het onderzoek waar je aan werkt
In het kader van mijn afstudeeronderzoek werk ik aan een biografisch onderzoek naar Paul Ehrenfest en dan met name de periode tussen 1916 en 1921. Ehrenfest was hoogleraar in Leiden tussen 1912 en 1933 en goed bevriend met beroemde natuurkundigen als Albert Einstein en Niels Bohr. Over Ehrenfest is al een biografie geschreven maar deze houdt op rond 1916. Vanaf 1916 tot de dood van Ehrenfest in 1933 is geen biografie verschenen. Ik vind Ehrenfest een interessante man omdat hij een van de sleutelfiguren was in de Nederlandse natuurkunde van het interbellum (de jaren 1918-1940). Het zal niet voor iedereen bekend zijn maar in die periode was Nederland één van de toonaangevende landen op het gebied van Natuurkunde. Of zoals Waldemar Voigt het in die tijd zei: ‘Nederland is een grootmacht op het gebied der natuurkunde’. Lorentz, Zeeman, Van der Waals en Kamerlingh Onnes zijn andere bekende namen uit deze periode. Leerlingen van Ehrenfest hebben het stuk voor stuk ook ver geschopt, zoals de ontdekkers van de elektronspin Uhlenbeck en Goudsmit of de nobelprijswinnaar economie Jan Tinbergen. Kortom, Ehrenfest is een interessante man uit een belangrijke periode van de Nederlands natuurkunde en daarmee een goed onderwerp voor mijn afstuderen bij de vakgroep Geschiedenis en Grondslagen van de Natuurwetenschappen.
Wat gebeurde er op die vrijdagmiddag in juli?
Zoals dat hoort bij onderzoek heb ik veel tijd in bibliotheken en archieven doorgebracht. Ik heb inzage gekregen in de werkbibliotheek van Paul Ehrenfest. Na zijn dood is deze collectie intact gebleven en beheerd door zijn vrouw en later door de dochter van Ehrenfest. Na het overlijden van de dochter van Ehrenfest in 1984 is de gehele collectie beschikbaar gesteld aan het Lorentz. Instituut. Bij het doorwerken van deze collectie ben ik een aantal interessante stukken tegengekomen zoals een brief aan Max Planck, brieven en artikelen van Niels Bohr en zijn assistent Hans Kramers. Daarnaast ben ik ook materiaal tegengekomen van leerlingen van Ehrenfest zoals brieven van Jan Burgers en Hendrick Casimir. Op het moment dat ik eigenlijk het grootste deel van de collectie al had doorgewerkt kwam ik op vrijdagavond 22 juli een manuscript tegen dat wel gedateerd was (‘Dezember 1924’) maar waar geen auteursnaam bij stond. Gezien het onderwerp en de tijd waarin het geschreven was konden er niet zo heel veel fysici zijn van wie dit stuk afkomstig was. Het zou om Einstein of om Sommerfeld kunnen gaan. Het manuscript had wel een titel gekregen, namelijk ´Quantentheorie des einatomigen idealen Gases´. Ik heb dit direct ingetypt in Google en toen was het meteen raak, ik had een handgeschreven document van Albert Einstein voor mijn neus liggen. Ik heb het artikel uiteraard meteen voorgelegd aan experts op de universiteit Leiden maar ben niet direct naar de krant gerend. Voor je zoiets naar buiten brengt moet je natuurlijk wel zeker zijn over de authenticiteit van het stuk. Toen de verantwoordelijke hoogleraar terug van vakantie was heeft hij voorgesteld om er een stuk over te schrijven in het NRC Handelsblad. Dirk van Delft, chef van de wetenschapsredactie, heeft vervolgens met mijn hulp een heel mooi artikel geschreven over de vondst en het belang van het artikel. Voor een scan van het manuscript klik je hier.
Wat wordt er beschreven in het manuscript?
In het manuscript voorspelt Einstein het optreden van het Bose-Einstein condensaat. Een Bose-Einsteincondensaat is een soort gasvormige aggregatietoestand die optreedt bij extreem lage temperaturen. Bij deze lage temperaturen (dichtbij het absolute nulpunt) gaan de golflengtes van verschillende atomen in het gas elkaar overlappen. Het is onmogelijk om de atomen apart te volgen. Er ontstaat één geheel: het Bose-Einstein condensaat. Na het verschijnen van het artikel hebben theoretici hebben deze voorspelling van BOse en Einstein kunnen bevestigen. Toch heeft het vele jaren geduurd voordat deze toestand ook echt in een labaratorium gemeten kon worden. In 1995 hebben de onderzoekers Cornell en Wieman als eerste ter wereld een Bose - Einstein condensaat kunnen maken.
Wat gebeurde er daarna?
Geheel onverwacht heeft het NRC er een voorpagina artikel van gemaakt met een verwijzing naar een groter artikel verderop. Op zaterdagmorgen heeft de NOS dat gelijk opgepikt en op teletekst gezet: “Student vindt manuscript Einstein”. Tja, augustus is komkomertijd voor nieuwsmakers, en een beetje positief nieuws tussen alle ellende door komt altijd mooi uit. Vervolgens hebben bijna alle Nederlandse kranten en nieuwssites het bericht overgenomen. De NOS maakte voor radio en journaal een mooie reportage en de wereldomroep hield een interview en vertaalde het bericht in het Engels. Toen heeft het Engelstalige AP het bericht overgenomen en afgelopen zondag was het in meer dan 150 kranten over de hele wereld te lezen. Ik heb gisteren zelfs nog een interview gegeven voor de BBC World.
Had je al die aandacht verwacht?
Op zoveel aandacht had ik niet gerekend, het heeft inmiddels gestaan in vele landelijke dag en weekbladen zoals het NRC, de Telegraaf en Elsevier. Daarnaast ben ik ook op het jeudgdjournaal behandeld en ook veel buitenlandse media waaronder de BBC, ABC en USA today hebben erover gepubliceerd. Het is hartstikke leuk zoveel aandacht maar het moet me niet teveel opslokken. Ik wil me inhoudelijk vooral op het afronden van mijn studie concentreren. Het manuscript dat ik gevonden heb, is als artikel gepubliceerd in februari 1925 dus inhoudelijk heb ik niets nieuws ontdekt. Al het gebeuren er omheen is dus wel hartstikke leuk maar misschien een tikkeltje overdreven. Als ik het niet had gevonden, dan had iemand anders na mij het wel gevonden. Soms heb je gewoon een beetje geluk!
Door het manuscript heb je nu wel de aandacht van de media, wat vind jij zelf het belangrijkste van je onderzoek?
Het manuscript van Einstein is een prachtige ontdekking maar heeft verder weinig te maken met mijn eigen onderzoek. Een afstudeeronderzoek is eigenlijk een grote test. Kan een student zelfstandig een wetenschappelijk onderzoek uitvoeren? Daarvan probeer ik mijn docenten te overtuigen met mijn scriptie over Paul Ehrenfest. Het afstuderen moet je eigenlijk voorbereiden op een wetenschappelijke carriere als onderzoeker, maar de meeste studenten laten het erbij als ze hun doctoraal graad hebben behaald. Eigenlijk wel raar, want doctorandus betekent eigenlijk ‘hij die doctor gaat worden’. Misschien hebben ze daarom de titels veranderd tegenwoordig en heten afgestudeerden nu Master.
Hoe is de verdere studieplanning en wat ga je daarna doen?
Het is allemaal erg goed gegaan, ik hoop in oktober af te studeren. Maar met een beetje geluk is september ook mogelijk. Ik wil me daarna nog even bezinnen, wat zoiets inhoudt als vakantie vieren. Ik moet ook nog een deel van de lerarenopleiding afmaken, dus het ligt voor de hand dat ik naast ontdekker ook nog docent wordt op een middelbare school.
